Sanajan bari éra parada, sawadina urang nganuhunkeun kana sumbangan pamikiran Noorduyn jeung Prof. A.Teeuw, anu sacara gemet geus narékahan nalungtik basa Sunda buhun. Ulikan kabasaan Sunda buhun nu dipigawé ku Noorduyn jeung A.Teeuw ngawengku 51 kaca tina 554 kaca dina bukuna “Tiga Pesona Sunda Kuna” (édisi Inggrisna: Three Old Sundanese Poems, KITLV, 2006) wedalan Pustaka Jaya, 2009. Keur saayeunaeun mah, éta ulikan téh mangrupa ulikan anu panglengkepna ngeunaan basa Sunda buhun.
Ulikan kabasaan Sunda buhun Noorduyn jeung Teeuw ngawengku dua aspék basa, nyaéta fonologi (sora basa) jeung morfologi (wangun parobahan kecap). Teu nepi kana ulikan sintaksis mah. Munasabah, da téks nu dijadikeun dasar ulikanana téh winangun puisi anu hésé dijadikeun dasar pikeun ngaguar kalimah alatan kauger ku metrum dalapan engang téa.
Ulikan kabasaan Sunda buhun Noorduyn jeung Teeuw ngawengku dua aspék basa, nyaéta fonologi (sora basa) jeung morfologi (wangun parobahan kecap). Teu nepi kana ulikan sintaksis mah. Munasabah, da téks nu dijadikeun dasar ulikanana téh winangun puisi anu hésé dijadikeun dasar pikeun ngaguar kalimah alatan kauger ku metrum dalapan engang téa.
Ieu pedaran baris museur kana sistim sora nu aya dina kaca 35 bukuna Noorduyn jeung Teeuw. Éta dua sarjana nyatet yén, aya parobahan sora palatal tan soraan c dina basa Sunda buhun (BSb) jadi t dina Basa Sunda kiwari (BSk). Upamana dina kecap mauc dina BSb jadi maut ‘metot’ dina BSk, imuc (BSb) jadi imut (BSk), maracan (BSb) jadi maratan (BSk), jsté. Éta sora c nu jadi t téh méh sakabéhna aya dina tungtung kecap atawa morfém. Tegesna, dina basa Sunda buhun mah sora c téh bisa diteundeun dina tungtung kecap, padahal urang terang yén sora c téh teu bisa diteundeun dina tungtung kecap basa Sunda kiwari. Ana kitu mah, fénoména kabasaan ieu jadi ciri anu mandiri dina basa Sunda buhun nu béda jeung basa Sunda kiwari.
Hanjakalna, Noorduyn jeung Teeuw teu ngabahas naon anu jadi sabab ayana parobahan éta sora téh. Bawirasa, aya dua perkara anu bisa jadi panyababna (najan ieu ogé ukur hipotésis). Saperkara, éta dua konsonan téh kaasup konsonan anu cara artikulasina sarua, nyaéta mandeg (stop). Ku kawengku dina hiji sora konsonan nu sarua, robahna sora téh leuwih ngamungkinkeun. Kadua perkara, wangun aksara ca jeung ta dina naskah ogé méh sarimbag deuih. Aksara ca saupama oval di handapna diganti ku siku sarta ditambahan tukangna ku gurat siku tangtu jadi ta.
Conto kasus nu méh sawanda nyaéta saupama niténan robahna sora d (BSb) jadi j (BSk) (anu teu kabahas ku Noorduyn & Teeuw), upamana dina kecap deung (BSb) jadi jeung (BSk), diga (BSb) jadi jiga (BSk), jsté. Dua alesan anu diajukeun di luhur bisa dilarapkeun ogé dina kasus ieu. Sora d jeung j mangrupa konsonan anu cara artikulasina sarua turta wangun aksarana sarimbag deuih. Sora d jeung j kaasup kana konsonan mandeg. Aksara da saupama ditambahan gurat béh katuhuna tangtu jadi ja. Moal boa sora anu jadi tinimbangan utama karuhun urang ngréasikeun aksara Sunda?
Pasualan séjén anu muncul nyaéta ngabédakeun sora e jeung eu anu simbol grafis aksarana dina naskah sarua. Para ahli umumna nyieun transkipsi pikeun ngabédakeun éta aksara téh dumasar kana kasaksian kamus Sunda kiwari baé, henteu dumasar kana wangun aksarana. Pon kitu deui kateuajegan éjahan sora wa, ua, o saperti dina pwah aci, puah aci, pohaci jeung sora ia, ya, éa saperti dina rahasia, rahasya, rahaséa. Ieu pasualan mémang can meunang jawaban anu nyugemakeun, sarta masih perelu dipaluruh ku cara mariksa deui sakabéh naskah Sunda buhun.
Asana aya nu kaliwat ku Noorduyn jeung Teeuw ogé deuih, nyaéta sora ña jeung n(i)ya. Nu disebut mimiti contona nyampak dina kecap nyabok, Banyakcatra. Sedeng nu disebut pandeuri mah husus pikeun gaganti panuduh ‘éta, itu’ saperti dina kecap ngaranya, byaktanya. Dina édisi naskah anu geus terbit, ilaharna cara nuliskeun éta dua sora téh sarua, nyaéta nya. Ti dinya jadi panasaran, naha enya kitu? Sabab saupama ngilikan naskah mah, aksara nu digunakeun pikeun sora nya (dina kecap nyabok) sacara ajeg maké aksara nya ngalagena. Sedeng nya dina kecap ngaranya ‘ngaranna, hartina (tina éta)’, byaktanya ‘écésna (tina éta)’ sacara ajeg ditulisna ku aksara na diwuwuhan pasangan (pamingkal) ya, samalah sok diwuwuhan ku panghulu i. Ku mindengna diwuwuhan panghulu i, nu nulis nambah kayakinan, yén nya nu kadua dibacana n(i)ya lain nya (nyabok) téa. Cindekna, saupama bisa ditarima, aya dua cara pikeun nuliskeun dua gejala di luhur, nyaéta ña (pikeun nuliskeun ñabok) jeung nya atawa niya (pikeun nuliskeun ngaranya, byaktanya, silokanya), anu temahna, ngalapalkeunana ogé tinangtu béda.
Nepi ka kiwari urang teu apal kumaha urang Sunda baheula ngedalkeun hiji kecap. Tapi tétéla, enggoning nangtukeun sistim sora dina basa Sunda buhun téh teu bisa leupas tina pasualan éjahan nu nyampak dina naskah. Mugia baé ku ngimeutan naskah bari tabah mah, haréwos karuhun téh kakuping ku urang kiwari, bari hawar-hawar ogé.
Nu nulis, filolog naskah Sunda di Perpustakaan Nasional RI.
Saenyana tanda tanya dina judul di luhur téh teu perelu aya, saupama urang teu talobéh dina ngarumat banda pakaya karuhunna. Da ana seug aya téa mah wujudiah naskahna (Waruga Guru, saterusna disingget WG), teu kudu papanjangan nulis atuh. Cukup ku ningali naskahna, dibulak-balik sabalikan, rada kerung saeutik, bawirasa bakal katohyan, naha éta naskah ditulis dina kertas Éropa atawa daluwang. Peun saheulaanan mah, anggap baé naskahna nuju ‘nyumput di nu caang’ téa. Keur pribadi anu saumur nyunyuhun hulu can kungsi ningali naskahna, ukur bisa nyukcruk galur mapay béja, ceuk itu ceuk éta, bari nimbang-nimbang kamungkinan anu leuwih asup akal.
Nu mimiti ngagulanggapér naskah WG téh C.M. Pleyte, ahli Walanda nu neundeun minat kana kabudayaan Sunda. Garapanna kana naskah WG dimuatkeun dina artikelna ‘De Patapaan Adjar Soeka Resi: ander gezegd de kluizenarij op den Goenoeng Padang: Tweede bijdrage tot de kennis van het oude Soenda’ (TBG 55). Dina artikelna, Pleyte geus hasil ngalih-aksarakeun sarta narjamahkeun (kana basa Walanda) téks WG sagemblengna. Ceuk Pleyte mah éta naskah téh ditulis antara taun 1705-1709 M (awal abad ka-18 M). Hanjakalna, teu kapanggih katerangan ngeunaan kaayaan fisik naskahna, kayaning alas naskahna, ukuran, jumlah kaca, jsté. Pleyte ngan ngalampirkeun édisi facsimile naskahna, éta gé ngan sakaca, nyaéta kaca 1 tina naskah WG. Lebah juru kénca béh luhur katémbong aya tulisan ‘Jav. Ms. No. 74’.
Saterusna, suwargina Pa Atja ogé kungsi nyabit-nyabit naskah WG nalika anjeunna ngabandingkeun aksara dina Carita Parahyangan jeung aksara dina téks WG. Saurna gé: “Ngeunaan ‘wangun aksarana’, para ahli sapuk nyaéta aksara Sunda-Buhun, anu wujudna béda deui jeung aksara Kawi atawa aksara Jawa. Wangun aksara Sunda anu mandiri téh digunakeun nepi ka kira-kira abad ka-18 M; saperti anu dina Waruga Guru”. Tah dina tungtung kalimah éta diémbohan catetan kaki (nomor 11) nu ngarahkeun nu maca pikeun mukaan buku Tabel Aksara Holle sarta mariksa naskah BG. No. 74.
Suwargina Pa Edi S. Ekadjati (1996) ngawuwuhan katerangan tambahan kana téks WG. Katerangan anu ditambahkeunana téh nyaéta réana kaca (24 kaca), ukuran naskah (20x15 cm), sarta cenah ditulis ngagunakeun mangsi hideung. Nya dina tulisan Pa Édi aya katerangan yén naskah WG téh ditulis dina kertas Éropa. Ieu pamadegan sigana dituturkeun ku sawatara ahli sapandeurieunana, malah sok aya émbohna ‘kertas berwatermark’, cenah. Tulisan-tulisan anu nyebutkeun téks WG téh ditulis dina kertas Éropa, hanjakalna, méh sadayana teu nyantumkeun rujukan anu écés deuih.
Kertasna:Éropa atawa Daluwang?
Lamun téa mah enya naskah WG téh ditulis dina kertas Éropa, hartina naskah WG téh jadi hiji-hijina naskah Sunda-Buhun (anu aksara jeung basana Sunda Buhun) anu ditulis dina éta média. Ari kertas Éropa ilaharna sok aya cap kertasna (watermark). Nepi ka kiwari, can aya anu bisa nerangkeun cap kertas naon nu nyampak dina naskah WG deuih, padahal éta téh bisa jadi pituduh anu penting pikeun nangtukeun umur naskah.
Hadéna Pleyte jeung Pa Atja masihan pituduh. Pleyte méré facsimile naskah WG nu ngandung tulisan ‘Jav. Ms. No. 74’, sedeng Pa Atja (1968) miwarang mariksa naskah BG.No. 74. Anu dimaksud téh tangtu ngarujuk kana nomor naskah KBG 74 koléksi Perpustakaan Nasional (PNRI). BG téh singgetan tina Bataviaasch Genootschaap. Ti taun 1923 Bataviaasch Genootschap téh ditambahan ku kecap ‘Koninklijk’ di hareupeunana (jadi KBG), rada guménak, da pihartieunana koninklijk téh ‘Kagungan Dalem’. Kiwari KBG téh kaasup salasahiji sub koléksi diantara 55 sub koléksi PNRI.
Tegesna, naskah WG téh koléksi PNRI kalayan nomor koléksi KBG 74. Baheula. Tapi, Behrend (1998) anu nyusun katalog naskah di PNRI méré tanda bintang (*) meneran KBG 74 téh. Hartina, éta naskah geus teu nyampak deui dina tempat koléksi nu samistina.
Ku panasaran, ngahaja muka naskah gigireunana, nyaéta naskah KBG 73, KBG 75, jeung KBG 76. Tétéla éta tilu naskah téh naskah Sunda Buhun anu ditulis dina kertas daluwang. Aksarana ogé Sunda Buhun deuih. Ieu hal beuki ngayakinkeun nu nulis, yén naskah WG téh baheulana aya di PNRI kalayan nomor koléksi KBG 74. Gedé pisan kamungkinan, naskah WG ogé ditulis dina kertas daluwang, lain kertas Éropa. Modél aksara dina WG jeung naskah KBG 73, KBG 75 atawa KBG 76 téh sarimbag pisan deuih, moal boa disalin ku jalma nu sarua.
Kecap ‘daluwang’ sorangan mimiti kapanggih dina téks Sunda Buhun Sanghyang Swawar Cinta (koropak 626) lambaran ka-9: “Daluwang kulit ning kayu, upakara ning busana” (daluwang kulit kai, bagian/bahan tina busana). Dina périodeu kabudayaan Sunda pra-Islam, daluwang dimangpaatkeun jadi bahan baku busana. Tapi dina jaman Islam di Jawa, ceuk Pigeaud (Literature of Java, 1967), fungsi daluwang ngalegaan, nyaéta dijadikeun ogé alas tulis. Buktina di Tatar Sunda, nya naskah-naskah Sunda-Buhun tina – nambut istilah Pa Édi S. Ekadjati – périodeu ‘peralihan’, saperti nu ditataan di luhur.
Numutkeun Cohen Stuart (1872), naskah Waruga Guru téh kacatet jadi koléksi BG tanggal 7 Oktober 1866, pamasihan ti bupati Galuh harita, R.A.A. Kusumahdiningrat (1839-1886). R.A.A. Kusumahdiningrat mémang dipikawanoh minangka bupati anu jembar wawasan sarta micinta kabudayaan. Kawilang réa naskah Sunda Buhun nu kiwari diteundeun di PNRI téh kawitna nya ti anjeunna pisan.
Sok sanajan ieu tulisan dipanjangan, keukeuh baé anggapan naskah WG ditulis dina daluwang téh semet susuganan, ukur ngalelebah, wuwuh naskahna ogé parantos taya dikieuna kapan?
Pun, leuwih luangan, kurang wuwuhan.
(Dimuat dina Cupumanik bulan Juni 2011)
Suwargina Pa Edi S. Ekadjati (1996) ngawuwuhan katerangan tambahan kana téks WG. Katerangan anu ditambahkeunana téh nyaéta réana kaca (24 kaca), ukuran naskah (20x15 cm), sarta cenah ditulis ngagunakeun mangsi hideung. Nya dina tulisan Pa Édi aya katerangan yén naskah WG téh ditulis dina kertas Éropa. Ieu pamadegan sigana dituturkeun ku sawatara ahli sapandeurieunana, malah sok aya émbohna ‘kertas berwatermark’, cenah. Tulisan-tulisan anu nyebutkeun téks WG téh ditulis dina kertas Éropa, hanjakalna, méh sadayana teu nyantumkeun rujukan anu écés deuih.
Kertasna:Éropa atawa Daluwang?
Lamun téa mah enya naskah WG téh ditulis dina kertas Éropa, hartina naskah WG téh jadi hiji-hijina naskah Sunda-Buhun (anu aksara jeung basana Sunda Buhun) anu ditulis dina éta média. Ari kertas Éropa ilaharna sok aya cap kertasna (watermark). Nepi ka kiwari, can aya anu bisa nerangkeun cap kertas naon nu nyampak dina naskah WG deuih, padahal éta téh bisa jadi pituduh anu penting pikeun nangtukeun umur naskah.
Hadéna Pleyte jeung Pa Atja masihan pituduh. Pleyte méré facsimile naskah WG nu ngandung tulisan ‘Jav. Ms. No. 74’, sedeng Pa Atja (1968) miwarang mariksa naskah BG.No. 74. Anu dimaksud téh tangtu ngarujuk kana nomor naskah KBG 74 koléksi Perpustakaan Nasional (PNRI). BG téh singgetan tina Bataviaasch Genootschaap. Ti taun 1923 Bataviaasch Genootschap téh ditambahan ku kecap ‘Koninklijk’ di hareupeunana (jadi KBG), rada guménak, da pihartieunana koninklijk téh ‘Kagungan Dalem’. Kiwari KBG téh kaasup salasahiji sub koléksi diantara 55 sub koléksi PNRI.
Tegesna, naskah WG téh koléksi PNRI kalayan nomor koléksi KBG 74. Baheula. Tapi, Behrend (1998) anu nyusun katalog naskah di PNRI méré tanda bintang (*) meneran KBG 74 téh. Hartina, éta naskah geus teu nyampak deui dina tempat koléksi nu samistina.
Ku panasaran, ngahaja muka naskah gigireunana, nyaéta naskah KBG 73, KBG 75, jeung KBG 76. Tétéla éta tilu naskah téh naskah Sunda Buhun anu ditulis dina kertas daluwang. Aksarana ogé Sunda Buhun deuih. Ieu hal beuki ngayakinkeun nu nulis, yén naskah WG téh baheulana aya di PNRI kalayan nomor koléksi KBG 74. Gedé pisan kamungkinan, naskah WG ogé ditulis dina kertas daluwang, lain kertas Éropa. Modél aksara dina WG jeung naskah KBG 73, KBG 75 atawa KBG 76 téh sarimbag pisan deuih, moal boa disalin ku jalma nu sarua.
Kecap ‘daluwang’ sorangan mimiti kapanggih dina téks Sunda Buhun Sanghyang Swawar Cinta (koropak 626) lambaran ka-9: “Daluwang kulit ning kayu, upakara ning busana” (daluwang kulit kai, bagian/bahan tina busana). Dina périodeu kabudayaan Sunda pra-Islam, daluwang dimangpaatkeun jadi bahan baku busana. Tapi dina jaman Islam di Jawa, ceuk Pigeaud (Literature of Java, 1967), fungsi daluwang ngalegaan, nyaéta dijadikeun ogé alas tulis. Buktina di Tatar Sunda, nya naskah-naskah Sunda-Buhun tina – nambut istilah Pa Édi S. Ekadjati – périodeu ‘peralihan’, saperti nu ditataan di luhur.
Numutkeun Cohen Stuart (1872), naskah Waruga Guru téh kacatet jadi koléksi BG tanggal 7 Oktober 1866, pamasihan ti bupati Galuh harita, R.A.A. Kusumahdiningrat (1839-1886). R.A.A. Kusumahdiningrat mémang dipikawanoh minangka bupati anu jembar wawasan sarta micinta kabudayaan. Kawilang réa naskah Sunda Buhun nu kiwari diteundeun di PNRI téh kawitna nya ti anjeunna pisan.
Sok sanajan ieu tulisan dipanjangan, keukeuh baé anggapan naskah WG ditulis dina daluwang téh semet susuganan, ukur ngalelebah, wuwuh naskahna ogé parantos taya dikieuna kapan?
Pun, leuwih luangan, kurang wuwuhan.
(Dimuat dina Cupumanik bulan Juni 2011)
Sanghyang Jati Maha Pitutur merupakan Naskah Sunda Kuna yang kini disimpan di Perpustakaan Nasional RI, dengan nomor koleksi L 426 C Peti 16. Ditulis diatas 6 bilah bambu tanpa pengapit berukuran 31,5 x 3 cm, setiap bilah terdiri dari 5 baris tulisan. Ditulis menggunakan aksara dan Bahasa Sunda Kuna serta berbentuk prosa. Naskah pertama kali dideskripsikan oleh Cohen Stuart dalam sebuah katalog. Menurut katalog tersebut, naskah ini berasal dari Bupati Galuh, R.A.A. Kusumadiningrat (1839-1886). Berisi risalah keagamaan singkat tentang sifat-sifat ketuhanan, yaitu: acintya (tak terkirakan), adrasya (tak terlihat), abyapadésa (tak diketahui tempatnya), adwaya (tak ada duanya), dll. Jika sifat-sifat tersebut terus-menerus dipelajari dan diamalkan oleh seseorang dengan sungguh-sungguh niscaya sifat-sifat itu akan ditemukan dalam dirinya.
Bibliografi:
- Wartini, Tien dkk., 2010. Tutur Bwana dan Empat Mantra Sunda Kuna. Jakarta: Perpustakaan Nasional bekerja sama dengan Pusat Studi Sunda.
Deskripsi Naskah:
- [Stuart, Cohen], 1872, Eerste Vervolg Catalogus der Bibliotheek en Catalogus der Maleische, Javaansche en Kawi Handschriften van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. Batavia: ‘s Hage, Bruining & Wijt, M. Nijhoff.
- Holil, Munawar dan Aditia Gunawan, 2010, 'Membuka Peti Naskah Sunda Kuna di Perpustakaan Nasional RI: Upaya Rekatalogisasi' dalam Sundalana IX. Bandung: Pusat Studi Sunda.
NASKAH SUNDA KUNA koleksi Perpustakaan Nasional RI dengan nomor koleksi L 506 disimpan dalam peti 13, ditulis di atas daun lontar, berukuran 24, 5 cm. x 2,8 cm., terdiri dari 10 lempir, diapit oleh kayu berwarna hitam berukuran 25 cm x 3 cm, blok teks berukuran 21,5 cm x 2,2 cm., tiga baris tulisan tiap lempir, kecuali lempir akhir hanya satu baris, ditulis secara timbal balik (recto-verso) kecuali lempir awal hanya ditulisi bagian belakang (verso) dan lempir akhir yang ditulisi hanya bagian mukanya (recto). Penomoran halaman menggunakan angka asli, kemungkinan besar ditulis oleh penulis, terletak di sebelah kanan atas teks, ditulis secara vertikal (rotasi 90o dari teks) mulai dari halaman 1 sampai 8. Berbeda dengan aksara Sunda kuna yang biasa digunakan pada naskah Sunda kuna pada umumnya, aksara yang digunakan dalam naskah ini adalah aksara Buda atau aksara Gunung yang mirip dengan corak aksara Buda yang digunakan di wilayah Merapi-Merbabu.
Bahasa yang digunakan dalam naskah ini adalah bahasa Sunda kuna, yang sedikitnya masih dapat dikenali oleh sebagian pembaca awam orang Sunda. Kondisi naskah dalam keadaan baik dan dapat terbaca jelas, meskipun beberapa lempir berlubang dan rompang. Naskah berasal dari pemberian Dr. R. H. Th. Friederich, seorang pemerhati kebudayaan asal Jerman yang diberikan kepada lembaga Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschapen pada tahun 1869, naskahnya sendiri ia dapatkan dari sebuah wilayah di Pekalongan. Dalam label yang tertempel pada penjepit naskah tertera judul ‘Oud Sundanesche’. Agaknya, Dr. Friederich yang memberi judul pada naskah ini mengetahui bahwa naskah tersebut berbahasa Sunda kuno, tapi tidak menelaah lebih lanjut kandungan naskah tersebut.
Naskah berisi kisah kelahiran Batara Kala yang terlahir dari kama (sperma) Batara yang tidak tertahankan ketika mengejar-ngejar Batari. Dari kama tersebut lahirlah seorang anak yang sangat buruk rupa. Anak tersebut dibekali dengan berbagai kesaktian oleh Batara dan para dewata. Ketika suatu hari anak tersebut mendatangi Batara, sang ayah tercengang melihat anaknya yang buruk rupa. Setelah Batara meminta maaf atas kelakuannya yang dulu, sang ayah kemudian memberinya kesaktian dari semua golongan dewa, yaitu Iswara (putih), Brahma (merah), Mahadéwa (kuning), Wisnu (hitam). Batara kemudian memberikan nasehat pada anaknya sekaligus memberinya nama, yaitu Sang Bangbang, Sang Kama Salah, Sang Keteriti, Sang Buta Tuwa. Sang Kama Salah dinasehati tentang tempat-tempat yang semestinya menjadi tempat tinggalnya, yaitu tempat-tempat yang buruk. Teks diakhiri dengan jampé (mantra) yang menyebutkan nama-nama Ratu dan tempat berdiamnya.
Naskah berisi kisah kelahiran Batara Kala yang terlahir dari kama (sperma) Batara yang tidak tertahankan ketika mengejar-ngejar Batari. Dari kama tersebut lahirlah seorang anak yang sangat buruk rupa. Anak tersebut dibekali dengan berbagai kesaktian oleh Batara dan para dewata. Ketika suatu hari anak tersebut mendatangi Batara, sang ayah tercengang melihat anaknya yang buruk rupa. Setelah Batara meminta maaf atas kelakuannya yang dulu, sang ayah kemudian memberinya kesaktian dari semua golongan dewa, yaitu Iswara (putih), Brahma (merah), Mahadéwa (kuning), Wisnu (hitam). Batara kemudian memberikan nasehat pada anaknya sekaligus memberinya nama, yaitu Sang Bangbang, Sang Kama Salah, Sang Keteriti, Sang Buta Tuwa. Sang Kama Salah dinasehati tentang tempat-tempat yang semestinya menjadi tempat tinggalnya, yaitu tempat-tempat yang buruk. Teks diakhiri dengan jampé (mantra) yang menyebutkan nama-nama Ratu dan tempat berdiamnya.
Naskah dari bilah bambu dengan jumlah bilah bambu 31 bilah. Setiap bilah bambu mengandung satu baris tulisan. Bentuk naskahnya menyerupai tusuk konde dengan pinggiran elips tanpa sudut. Ukuran panjang 14 cm, dengan lebar sisi kanan dan sisi kiri berlainan. Sisi kanan berukuran 9 mm, dan sisi kanan 5 mm. Dari 31 bilah bambu, 29 bilah mengandung tulisan dan 2 bilah kosong. Naskah ini beraksara Sunda Kuna dan berbahasa Sunda Kuna. Kondisi naskah masih baik.
Judul naskah pada label adalah 31 bilah bambu. Pemberian Judul Kaleupasan (Moksa) dilakukan penyunting setelah mambaca isi dari naskah tersebut yang isinya berupa ajaran kaleupasan bagi seorang pertapa. Berikut ini sebagian isinya:
Judul naskah pada label adalah 31 bilah bambu. Pemberian Judul Kaleupasan (Moksa) dilakukan penyunting setelah mambaca isi dari naskah tersebut yang isinya berupa ajaran kaleupasan bagi seorang pertapa. Berikut ini sebagian isinya:
Transliterasi:
1. wadon ngawisésa kita mangké \\\
2. hya Batari asih di kita \\
3. hya Déwata asih di kita \\
4. hya laba kita mangké \\
5. hya mulah maras temu deui \\
6. angamarasnya ra bayané \\
7. hya kasuker[r]an kita mangké \\
8. hya tan inasih[h]an kita mangké \\
9. hya pepeku penuh kita mangké \\
10. hya manggih hala kita mangké \\
11. hya manggih kwadwa kita mangké \\
12. hya manggih dusta kita mangké \\
13. hya kala panggih kita mangké \\
14. hya ngayawaras kita mangké \\
Terjemahan:
1. sekarang perempuan menguasai engkau \\\
2. Dewi mengasihi engkau \\
3. Dewata mengasihi engkau \\
4. Sekarang engkau semua \\
5. Jangan khawatir (akan adanya) pertemuan kembali \\
6. Meréka menghawatirkan bahayanya \\
7. Sekarang engkau kesusahan \\
8. Sekarang engkau tidak dicintai \\
9. Sekarang engkau (dalam keadaan) penuh\\
10. Sekarang engkau menemukan kesusahan \\
11. Sekarang engkau menemukan (kwadwa?) \\
12. Sekarang engkau menemukan dusta \\
13. Sekarang engkau (sudah) waktunya menemukan \\
14. Sekarang engkau dalam keadaan baik \\